Współczesny kryzys rodziny i poszanowania dla wartości chrześcijańskich wydaje się generować szereg poważnych problemów w szkole, na co wskazują bezpośrednie doświadczenia oraz badania naukowe. Rezygnacja uczniów z nauki, słabe wyniki edukacyjne, znaczący spadek czytelnictwa (zwłaszcza wśród chłopców), poważne trudności w utrzymaniu dyscypliny w szkole, przemoc szkolna, jakość relacji między uczniami, stosunek uczniów do nauczycieli, wzrastająca liczba uzależnień, toksyczne ideologie i zagrożenie duchowe coraz łatwiej przenikające do szkół, a nawet do oficjalnych programów i podręczników szkolnych. Te zjawiska są znane nam rodzicom i wychowawcom.
Czy rzeczywiście jesteśmy bezradni wobec tych problemów? Co możemy zrobić, aby szkoła stała się na nowo miejscem bezpiecznym, tworzącym przestrzeń zaufania, szacunku i współdziałania? Jak pomóc rodzinom by odkryły w sobie drzemiący w nich potencjał edukacyjny i wychowawczy? Jak wywołać wśród dzieci i młodzieży atmosferę sprzyjającą nauce i utrzymać chęć uczenia się i to nie dla stopni, testów, czy tabelek? Czy treści przekazywane w szkole mogą nie być sprzeczne z wartościami przekazywanymi przez rodziców w domu?
Jedną z obiecujących możliwości, a jednocześnie alternatywą dla tak powszechnego modelu koedukacyjnego jest rozpowszechnienie edukacji spersonalizowanej.
Edukacja spersonalizowana to model edukacji, w którym podstawą pracy dydaktyczno-wychowawczej jest indywidualny kontakt z uczniem i jego rodzicami. Każda rodzina ma swojego własnego opiekuna, z którym ustala indywidualną ścieżkę rozwoju dziecka.
W odróżnieniu od tradycyjnego modelu nauczania, postępy ucznia nie są porównywane do wyników klasy czy rocznika. Zamiast tego, uczeń ma stawiane wymagania stosowne do jego aktualnych możliwości i zdolności. Dzięki temu lepsi w danej dziedzinie uczniowie nie spoczną na laurach, a ci poniżej średniej nie będą się załamywać poziomem, który w danym momencie trudno im osiągnąć. Pozwoli to wszystkim uczniom zachować motywację do ciągłego rozwoju we właściwym dla siebie tempie.
Opiekun rodziny (tutor) sprawuje swoją funkcję poprzez regularne spotkania z uczniem (minimum raz w miesiącu) i rodzicami dziecka (przynajmniej raz w trymestrze w systemie 3 trymestrów) oraz nauczycielami prowadzącymi zajęcia.
Zadaniem opiekuna jest wzmacnianie czynnej roli rodziców w procesie integralnego rozwoju dziecka. Oferuje on pomoc w nakreśleniu takiego planu wychowania, jakiego rodzice pragną dla swojego dziecka oraz doradza najwłaściwsze sposoby jego realizacji. W czasie spotkań z rodzicami koncentruje się na osiągnięciach i trudnościach edukacyjnych dziecka, jak również rozmawia na temat umiejętności nawiązywania przez nie relacji, zachowania ucznia w domu i w szkole, rozwoju jego charakteru.
Za kontakty pomiędzy rodzicami a opiekunem odpowiedzialne są obydwie strony. Sposób współpracy zależy od wspólnej decyzji rodziców i opiekuna z zachowaniem wyznaczonych zadań.
Edukacja spersonalizowana opiera się na traktowaniu każdego ucznia jako osoby z poszanowaniem jej wolności i godności. Każdy uczeń posiada inne predyspozycje, które może rozwijać, a jednocześnie inne wady, nad którymi powinien pracować. Edukacja spersonalizowana wymaga poznania każdego ucznia, w tym jego dobrych i słabych stron.
W edukacji spersonalizowanej rodzice – jako pierwsi wychowawcy – są najważniejsi, potem nauczyciele, a wreszcie dzieci. Szkoła ma być bowiem „kontynuacją domu rodzinnego”.
Kluczem do zbudowania dobrej szkoły jest współpraca rodziców, nauczycieli i dzieci oparta na wzajemnym zaufaniu i życzliwości. Każda rodzina mając swojego tutora (opiekuna), posiada jednocześnie „łącznik” między szkołą a rodzicami dziecka. W modelu tym nie ma tradycyjnych wywiadówek, za to rodzice (mama i tata razem) kilka razy w roku spotykają się z opiekunem rodziny w celu ustalenia indywidualnego programu wychowawczo-edukacyjnego dla ich dziecka. W praktyce korzysta na tym cała rodzina, również rodzeństwo, które z różnych względów nie jest objęte edukacją spersonalizowaną. Dzięki temu dziecko doświadcza tego samego w domu i w szkole. Wszyscy nauczyciele, którzy pracują z dzieckiem stosują się do ustaleń z rozmowy. Opiekun jest kimś, kto podaje rodzicom pomocną dłoń – w takim zakresie, w jakim oni sobie tego życzą. Jako stale kształcący się wychowawca zna pewne prawidłowości w rozwoju młodego człowieka, może pomóc nabrać dystansu rodzicom i towarzyszyć w poszukiwaniu rozwiązań. Jego działanie nie ogranicza się tylko do roli udzielania uczniowi dydaktycznego wsparcia, ale również inspiracji, zachęty do pokonywania trudności, towarzyszenia w procesie kształcenia i samokształcenia. Istota tutoringu tkwi zatem nie tyle w indywidualizacji nauczania, co w relacji, by właśnie niejako poprzez osobiste więzi osiągnąć pozytywne zmiany. (Założenie to bardzo przypomina sposób podchodzenia do wychowanków św. ks. Jana Bosco. Mówił on, że „relacja jest sekretem wszelkiego wychowania”). Instytucja tutoringu ogromnego znaczenia nabiera szczególnie w okresie dojrzewania. Jest to trudny okres, nierzadko naznaczony niepotrzebnymi klęskami wychowawczymi.
Znacznie lepsze efekty edukacyjne i wychowawcze uzyskuje się poprzez współpracę rodziców ze szkołą. Ustalenie wspólnego frontu działań szkoła-rodzice skutkuje jednolitym przekazem: młody człowiek, który spotyka się w domu i w szkole z podobnymi wymaganiami wobec siebie, funkcjonuje znacznie lepiej niż w sytuacji, gdy z tych dwóch środowisk otrzymuje sprzeczne wskazówki. Innymi słowy edukacja spersonalizowana to wysoko zindywidualizowany system kształcenia optymalizowany dla potrzeb konkretnego ucznia. Jest elastycznie dostosowywana do uczącego się, z jego udziałem. Ten styl edukacji zakłada selekcję i dostosowywanie metod, technik oraz sposobów nauczania i wychowywania do natury konkretnej osoby.
Model edukacji spersonalizowanej zakłada prymat wychowania nad nauką. Edukacja spersonalizowana kładzie bowiem nacisk na wszechstronny rozwój dziecka jako osoby – w aspekcie emocjonalnym, duchowym, intelektualnym, fizycznym i wolitywnym (wychowanie woli). Wszystkie te aspekty są jednakowo istotne i połączone odnoszą się do wychowania całościowego, które obejmuje wszystkie części osobowości ucznia, a więc uwzględnia całą osobę w procesie wychowawczym zwracając szczególną uwagę na pięć obszarów:
- rozum – dążenie do prawdy;
- wola – dążenie do dobra;
- emocje – radość z czynienie dobra;
- ciało – narzędzie czynienia dobra;
- duch – otwarcie na transcendencję, nawiązanie osobistej relacji z Bogiem i innymi.
Takie podejście do wychowania rodzi również dobre wyniki dydaktyczne, ponieważ pełny rozwój osoby pozwala na uzupełnianie deficytów w jednym obszarze nadwyżkami z innych obszarów. Wraz z pogłębieniem wiedzy u dziecka następuje również rozwój emocjonalny, fizyczny i duchowy, co współgra z osobistą pracą nad własnym charakterem ucznia. To wszystko dzieje się oczywiście przy ścisłej współpracy i świadectwie rodziców i nauczycieli.
Model edukacji spersonalizowanej zapewnia spójność programu wychowawczego szkoły (czy przedszkola) i domu rodzinnego. Fundamentem wychowania jest antropologia chrześcijańska. Chrześcijańska formacja pomaga dzieciom rozwijać dobre nawyki, które umożliwiają zdobywanie i rozwijanie cnót. W praktyce polega to na tym, że w każdym miesiącu dzieci ćwiczą kolejne dobre nawyki, które w rezultacie kształtują ich charakter. Robią to zarówno w szkole, jak i w domu. Dotyczy to, miedzy innymi cech takich jak: pracowitość, porządek, obowiązkowość, pobożność, posłuszeństwo, koleżeństwo, uczynność, systematyczność, wytrwałość, męstwo. Nawyki te mogą być „trenowane” już na etapie przedszkola, kiedy dziecko uczy się równo ustawiać buty i odwieszać kurtkę na wieszak, starsze dzieci starają się np. równo stawiać literki. W ten sposób dzieci nie tylko uczą się dobrze wykonywać swoją pracę, ale jednocześnie zdobywają tożsamość chrześcijańską.
Jak naturalnie pracować z dzieckiem nad rozwojem cnót i dobrych nawyków? Służą temu okresy sensytywne.
Okresy sensytywne
Kształtowanie dobrych nawyków już na etapie przedszkolnym jest również bardzo istotne z uwagi na występowanie tzw. okresów sensytywnych. Są to naturalnie występujące okresy w życiu dziecka, kiedy przy mniejszym wysiłku możemy pomóc dziecku opanować określone nawyki. Np. do trzeciego roku życia łatwiej jest nauczyć dziecko porządku. Okres sensytywny dla szczerości obejmuje wiek od trzech do sześciu lat – dzieci takie instynktownie czują, że powinno się mówić prawdę. W wieku lat sześciu zaczynają się okresy sensytywne dla pracowitości, hojności i męstwa. W okresie przedszkolnym rodzice mogą i powinni położyć fundamenty pod przyszłą osobowość dziecka. Ważne jest, aby podstawy te były głębokie i solidne, gdyż już od najwcześniejszych chwil kształtujemy człowieka. Chcemy, aby nasze dziecko było szczęśliwe – teraz, i w dorosłym życiu. Szczęście osiągnie, kiedy będzie chciało wybierać dobro w sposób wolny i nieprzymuszony. Kiedy będzie umiało zauważyć innych (koleżeństwo i uczynność), nie zrażać się niepowodzeniami (męstwo), wytrwale dążyć do celów ziemskich i nadprzyrodzonych (systematyczność, wytrwałość, pobożność), kiedy będzie umiało się uczyć (porządek, systematyczność, męstwo).
„Okresy sensytywne (zwane też okresami szczególnej wrażliwości) to fazy w rozwoju dzieci, w których są one szczególnie zdolne do tego, by rozwinąć konkretną funkcję (dotyczącą ciała, umysłu lub woli).” (F. Corominas „Wychowywać dziś”)
ZESTAWIENIE OKRESÓW SENSYTYWNYCH (F. Corominas „Wychowywać dziś”)
Okresy sensytywne obejmują czas od okresu prenatalnego do 20 roku życia, kiedy człowiek osiąga dojrzałość w sensie wychowawczym. Przy czym, najintensywniejsza wrażliwość rozwojowa jest możliwa właśnie do 12 roku życia. Mniej więcej w tym wieku młody człowiek zaczyna okres dorastania i kończy się większość okresów sensytywnych.
Corominas rozpatruje rozwój człowieka w trzech obszarach (na trzech poziomach): materialnym, intelektualnym i wolitywnym (związanym z kształtowaniem woli). W każdym z tych obszarów jest inny stosunek wpływu tego, co wrodzone (przekaz genetyczny), do tego, co można zmieniać, kształtować, rozwijać poprzez uczenie się. Przedstawia to następująca tabela:
-
Poziom
Osoba
Rozwój poprzez:
Wpływ przekazu
genetycznegoWpływ uczenia się
1
Ciało
Rozwijanie sprawności fizycznej 67%
33%
2
Inteligencja
Nauczanie 45%
55%
3
Wola
Wychowanie 23%
77%
Źródło: F. Corominas „Wychowywać dziś”
Okazuje się, że rodzice i wychowawcy mają najwięcej do zrobienia w obszarze związanym z kształtowaniem woli, gdyż tutaj wpływ środowiska jest ponad trzykrotnie większy niż wpływ genów. Bazując na tym założeniu i obserwując zestawienie okresów sensytywnych, dochodzimy do przykładowego wniosku: w wieku szkolnym możemy skutecznie pracować nad cechami charakteru takimi jak: odpowiedzialność, wytrwałość, pracowitość. Rodzice wychowując, stawiają sobie i dzieciom pewne wymagania. Starają się je realizować, wspierając rozwój osobowości dziecka. Przedszkola i szkoły, które mają dobre przygotowanie w dziedzinie wychowania, współpracują w tym zadaniu z rodzicami i dziećmi. Zainwestowanie w nie daje w depozyt dzieciom coś więcej, niż tylko wiedzę. Są to przedszkola i szkoły, które uczą jak dobrze ją wykorzystać.
W szkołach pracujących zgodnie z modelem edukacji spersonalizowanej dziewczętom i chłopcom przekazywane są te same treści ale w różny sposób, różnymi metodami i przy wykorzystaniu różnych narzędzi edukacyjnych.
Zestawienie różnic
| DZIEWCZĘTA | CHŁOPCY | |
| Percepcja bodźców wzrokowych i słuchowych |
– odróżniają różne odcienie jednego koloru; |
– rzadziej nawiązują kontakt wzrokowy, widzą mniej kolorów i mniej szczegółów;- głośniej mówią i reagują z opóźnieniem lub wcale na niektóre, np. zbyt cicho lub spokojnie wydane polecenia; |
| Zachowanie i temperament | – chętniej pracują w ciszy;- łatwiej współpracują w grupie;- nie dążą do rywalizacji za wszelką cenę;- realnie oceniają swoje możliwości; | – wykazują ciągłą gotowość do bycia w ruchu;- lubią rywalizować;- żywiej i gwałtowniej reagują na bodźce; |
| Rozwój mowy i rozumowanie | – wcześniej uczą się mówić;- lubią mówić i słuchać; | – mają lepszą wyobraźnię przestrzenną;- z większą łatwością mogą jednocześnie mówić i odczytywać mapę; |
| Rozwoju i przeżywaniu emocji | – są bardziej zainteresowane działaniami interpersonalnymi;- wykazują empatię i otwartość na drugą osobę; |
– wolą działania bezosobowe i wyraźnie określone;- nie zwracają uwagi na odczucia innych osób w grupie ale koncentrują się na celu, do którego dążą;- mają więcej wiary w siebie;- mają umiejętność przetwarzania agresji na motywację i ambicję; |
| Organizacja pracy | – optymalna temperatura w klasie – powyżej 20 st. C;- ich pomoce wizualne muszą być barwne, estetyczne i różnorodne;- potrzebują więcej czasu na zajęcia artystyczne; |
– optymalna temperatura w klasie – poniżej 20 st. C;- powinni mieć lepiej oświetlone miejsce pracy i miejsca ekspozycji pomocy wizualnych w klasie;- komunikują się z otoczeniem przez ruch i aktywność fizyczną;- potrzebują więcej czasu na naukę czytania; |
| Metody i techniki pracy | – lubią wszelkie prace zespołowe;- wolą prace spokojne, wykonywane w ciszy;- lubią kiedy decyduje się za nie o kolejności i doborze tematów prac;- pomoce dla dziewcząt muszą być kolorowe i estetyczne;- z łatwością uczą się śpiewu i uwielbiają wszelkiego rodzaju zajęcia muzyczno-teatralne; |
– potrzebują dużo ruchu i elementów rywalizacji;- wolą pracować w pojedynkę, ewentualnie w małych, konkurujących ze sobą grupach;- potrzebują do nauki pomocy, które umożliwiają manipulację;- cenią sobie wolność wyboru;- lubią śpiewać, dobre efekty daje połączenie muzyki i czytania; |
Liczne statystyki wskazują znakomite rezultaty dydaktyczne i wychowawcze szkół, w których naucza się uwzględniając potrzeby każdego dziecka, w tym również różnice między dziewczętami i chłopcami.
Agnieszka Caban
Bibliografia:
III Międzynarodowy Kongres Edukacji Zróżnicowanej, Sukces w edukacji. Personalizacja nauczania. EASSE, Warszawa 2011
ks. Marek Dziewiecki, Od urwisa do bohatera. Wychowanie duchowe, moralne i religijne chłopców. eSPe, Kraków 2013
Fernando Corominas, Wychowywać dziś (seria BUDOWAĆ RODZINĘ), Apostolicum, Ząbki 2006